MÙA XUÂN NHO NHỎ
Thanh Hải
A) Khái quát chung về văn bản:
1. Hoàn cảnh sáng tác:
- Bài thơ được viết tháng 11/1980, khi nhà thơ đang lâm trọng bệnh, không bao lâu sau qua đời. Những năm tháng đó, đất nước ta mới bước ra khỏi chiến tranh, đất nước thống nhất, phải đối mặt với nhiều khó khăn thử thách.
- Trong hoàn cảnh đó, niềm tha thiết yêu cuộc sống, khát vọng được dâng hiến của nhà thơ càng thêm ý nghĩa.
2. Mạch cảm xúc và bố cục của bài thơ:
- Mạch cảm xúc của bài thơ đi từ những cảm xúc trực tiếp, hồn nhiên, trong trẻo trước vẻ đẹp và sức sống của mùa xuân thiên nhiên đến mùa xuân của đất nước, con người.
+ Từ đó, bộc lộ suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ muốn được hòa nhập và cống hiến cho đời.
+ Cuối bài là những cảm xúc thiết tha, tự hào về quê hương, đất nước, qua điệu dân ca xứ Huế.
- Bố cục:
- Khổ 1 (gồm 6 dòng thơ): cảm xúc trước mùa xuân thiên nhiên, đất trời.
- Khổ 2, 3: Cảm xúc về mùa xuân đất nước, cách mạng
- Khổ 4, 5: Suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ trước mùa xuân đất nước.
- Khổ cuối: Lời ca ngợi quê hương, đất nước qua điệu dân ca xứ Huế.
3. Đặc điểm nội dung, nghệ thuật:
- Bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ” bộc lộ cảm xúc của tác giả trước mùa xuân của thiên nhiên, đất trời và khát vọng mạnh mẽ muốn làm “mùa xuân nho nhỏ” dâng hiến cho cuộc đời.
- Bài thơ làm theo thể thơ năm chữ, có nhạc điệu trong sáng, thiết tha, gần gũi với dân ca, nhiều hình ảnh đẹp, giản dị, gợi cảm, biện pháp nghệ thuật ẩn dụ và so sánh sáng tạo.
B) Luyện tập:
Bài tập 1: Bài thơ “ Mùa xuân nho nhỏ ”ra đời trong hoàn cảnh nào? nêu chủ đề của bài thơ?
* Gợi ý:
- Bài thơ được viết tháng 11/1980, khi nhà thơ đang lâm trọng bệnh, không bao lâu sau qua đời. Những năm tháng đó, đất nước ta mới bước ra khỏi chiến tranh, đất nước thống nhất, phải đối mặt với nhiều khó khăn thử thách.
- Trong hoàn cảnh đó, niềm tha thiết yêu cuộc sống, khát vọng được dâng hiến của nhà thơ càng thêm ý nghĩa.
- Chủ đề: Thanh Hải đã gửi gắm tất cả tấm lòng, tình cảm và những suy nghĩ sâu lắng của đời mình vào bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ”. Bài thơ thể hiện niềm yêu mến thiết tha với cuộc sống, với đất nước và ước nguyện của nhà thơ.
Bài tập 2: Em hiểu ý nghĩa nhan đề bài thơ Mùa xuân nho nhỏ như thế nào? Từ đó nêu chủ đề của bài thơ?
* Gợi ý:
- Mùa xuân nho nhỏ là một sáng tác độc đáo, một phát hiện mới mẻ của nhà thơ.
- Hình ảnh mùa xuân nho nhỏ là biểu tượng cho những gì tinh túy, đẹp đẽ nhất của sự sống và cuộc đời mỗi con người.
- Thể hiện quan điểm về sự thống nhất giữa cái riêng với cái chung, giữa cá nhân và cộng đồng.
- Thể hiện tâm nguyện của nhà thơ muốn làm một mùa xuân, nghĩa là sống đẹp, sống có ích với tất cả sức sống tươi trẻ của mình nhưng lại rất khiêm nhường; chỉ là một mùa xuân nhỏ góp vào mùa xuân lớn của đất nước, của cuộc đời chung. Đó cũng chính là chủ đề của bài thơ mà nhà thơ muốn gửi gắm.
Bài tập 3: Trong phần đầu, tác giả dùng đại từ tôi, sang phần sau, tác giả lại dùng đại từ ta. Em hiểu như thế nào về sự chuyển đổi đại từ nhân xưng ấy của chủ thể trữ tình?
* Gợi ý:
Có sự chuyển đổi đại từ nhân xưng của nhân vật trữ tình cho thấy đây không còn là ước nguyện chung của rất nhiều người.
Bài tập 4: Giải nghĩa từ “lộc” trong đoạn thơ.
“Mùa xuân người cầm súng.... Lộc trải dài nương mạ”
* Gợi ý:
- Hình ảnh lộc ở đây vừa có nghĩa là mầm non, chồi non, vừa có nghĩa là niềm vui, niềm hạnh phúc, sự hứa hẹn và may mắn.
- Người ra trận mang trên lưng vòng lá ngụy trang như mang theo chồi non, lộc biếc của mùa xuân, mang theo cả sức sống bất diệt của dân tộc đã trải qua mấy nghìn năm dựng nước, giữ nước.
- Người ra đồng gieo thầm chồi non, thầm mầm xanh của sự sống, mang đến một cuộc hồi sinh cho mảnh đất còn khói bom khói đạn, còn bao mảnh thép, mảnh gang.
- Ta thấy không phải chỉ có mùa xuân theo về, mà còn có cả mùa xuân sinh thành, mùa xuân nảy nở theo bước chân người cầm súng, người ra đồng.
Bài tập 5: Viết một đoạn văn ngắn khoảng 8 câu, phân tích để làm rõ giá trị của các điệp ngữ trong đoạn thơ sau:
Mùa xuân người cầm súng... Tất cả như xôn xao
* Gợi ý:
- Chỉ rõ các điệp ngữ trong đoạn là: mùa xuân, lộc, tất cả.
- Vị trí điệp ngữ: đầu câu.
- Cách điệp ngữ: cách nhau.
- Tác dụng: tạo nhịp điệu cho câu thơ, các điệp ngữ tạo nên điểm nhấn trong câu thơ như nốt nhấn trong bản nhạc, góp phần gợi không khí sôi nổi, tấp nập của bức trang đất nước lao động, chiến đấu.
Bài tập 6: Với mỗi câu chủ đề sau, viết một đoạn văn qui nạp từ 10 đến 12 câu. Đoạn văn có sử dụng một câu hỏi tu từ và một câu mở rộng cụm chủ vị. (gạch chân, chú thích)
a. Bài thơ Mùa xuân nho nhỏ đã vẽ nên một bức tranh thiên nhiên tươi đẹp và tràn đầy sức sống.
b. Bài thơ Mùa xuân nho nhỏ là những lời tâm nguyện thật thiết tha, cảm động của nhà thơ Thanh Hải.
* Gợi ý:
a. Viết đoạn văn quy nạp tức là câu chủ đề phải đưa xuống cuối đoạn văn (chú ý có từ liên kết: Quả thật, có thể nói...).
Để làm rõ câu chủ đề trên, cần phân tích khổ thơ đầu tiên của bài thơ: Mùa xuân của thiên nhiên, đất trời.
b. Để làm rõ câu chủ đề trên, cần phân tích 2 khổ thơ 4,5 của bài thơ: Ta làm…Dù là khi tóc bạc
Đoạn văn tham khảo
a. Tín hiệu mùa xuân đã về được bắt đầu bằng hình ảnh một bông hoa tím mọc giữa dòng sông xanh: mọc giữa dòng sông xanh. Một bông hoa tím biếc. Động từ mọc được đảo vị trí đứng ở đầu câu thơ dường như đã diễn tả sức sống mãnh liệt của cây cối khi mùa xuân về. Màu sắc của bức tranh xuân đó thật tươi tắn, trẻ trung, hài hoà. Màu xanh của dòng sông làm nền cho bông hoa tím nổi bật – màu tím của xứ Huế mộng mơ. Không gian được mở ra mênh mang cao rộng từ dòng sông đến bầu trời. Gieo vào không gian ấy là tiếng chim chiền chiện hót lảnh lót, vang xa. Chiền chiện là loài chim nhỏ, thường sống ở nơi quang đãng hoặc đồng ruộng, khi hót thường bay vút lên cao. Tiếng chim mùa xuân không chỉ được cảm nhận bằng thính giác mà còn được cảm nhận được bằng thị giác, có hình khối, có màu sắc từng giọt long lanh để có thể ngắm nhìn và cảm nhận được bằng cảm xúc để nâng niu trên đôi tay đầy mến yêu sự sống tôi đưa tay tôi hứng. Tiếng hót của chim phải chăng là gọi mùa xuân về, đánh thức muôn loài đâm chồi, nảy lộc? Bài thơ Mùa xuân nho nhỏ đã vẽ nên một bức tranh thiên nhiên tươi đẹp và tràn đầy sức sống.
b) Nhà thơ Thanh Hải muốn làm con chim để dâng cho đời tiếng hót vui; muốn làm một cành hoa để tỏa hương sắc; muốn làm một nốt trầm trong bản hoà ca chung ca ngợi đất nước, non sông, ca ngợi cuộc đời mới chứ không phải nốt cao vượt trội để tự khẳng định mình. Ước nguyện khiêm nhường mà đáng quí biết bao. Chỉ là một bé nhỏ, không phô trương, ồn ào mà thật tự tin, mãnh liệt. Điệp từ ta làm như là sự khẳng định ước muốn, quyết tâm cao đẹp ấy. Từ ta đã thay tôi, đại từ nhân xưng có chuyển đổi, phải chăng nhà thơ không còn nói cho riêng mình nữa mà nói hộ ước nguyện của nhiều người? Nguyện làm một mùa xuân nho nhỏ, nghĩa là nguyện sống đẹp, sống có ý nghĩa, sống với tất cả sức sống tươi trẻ của mình để cống hiến cho cuộc đời. Sự cống hiến lặng lẽ âm thầm ấy là không ngừng, bền bỉ: Dù là tuổi hai mươi. Dù là khi tóc bạc. Điệp từ dù là được nhấn mạnh như lời thách thức tuổi già, bệnh tật và thời gian. Và quả như vậy, bản thân tác giả, tuổi 20 tươi đẹp đi bộ đội, nay tuổi già, đang lâm trọng bệnh, ông vẫn không ngừng cống hiến, vẫn làm thơ- một bài thơ giàu ý nghĩa để lại cho đời. Bài thơ mùa xuân nho nhỏlà những lời tâm nguyện thật thiết tha, cảm động của nhà thơ Thanh Hải.
Bài tập 7: Trong bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ" có những hình ảnh mùa xuân nào? Em hãy nêu mối quan hệ giữa các mùa xuân ấy với nhau.
* Gợi ý:
- Trong bài có hình ảnh của 3 mùa xuân:
+ Mùa xuân của thiên nhiên.
+ Mùa xuân của đất nước.
+ Mùa xuân của tác giả.
- Mùa xuân của thiên nhiên được tác giả tái hiện qua những hình ảnh nổi bật, đặc trưng nhất của thiên nhiên xứ Huế, cũng là mùa xuân trong tưởng tượng của tác giả.
- Mùa xuân của đất nước bằng những hình ảnh “lộc” của người ra đồng và người cầm súng với không khí “hối hả”, “xôn xao” khiến người ta nghĩ tới những âm thanh liên tiếp vọng về, hòa lẫn với nhau xao động. Sức sống của đất nước, của dân tộc cũng tạo nên được sự hối hả, háo hức của người cầm súng, người ra đồng hình ảnh mùa xuân đất nước được mở rộng dần.
Bài tập 8: Cho hai câu thơ:
Đất nước
Bốn ngàn năm không nghỉ
(Chúng con chiến đấu cho con người sống mãi Việt Nam ơi!
Nam Hà)
1. Những câu thơ trên gợi cho em liên tưởng tới khổ thơ nào đã học trong bài "Mùa xuân nho nhỏ" của Thanh Hải?
2. Em hãy chỉ ra biện pháp tu từ được sử dụng trong đoạn thơ trên? Biện pháp tu từ đó đã cho em cảm nhận gì về ý nghĩa khổ thơ đó?
3. Nêu cảm nhận của em về hình ảnh đất nước trong khổ thơ vừa chép bằng một đoạn văn quy nạp (khoảng 12 câu). Trong đó có sử dụng câu bị động, khởi ngữ, thành phần phụ chú.
4. Dựa vào bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ" và kiến thức về xã hội, hãy trình bày suy nghĩ khoảng nửa trang giấy về tình cảm và trách nhiệm của mỗi người dân đối với đất nước trong hoàn cảnh hiện nay.
* Gợi ý:
1. Những câu thơ trên cho em liên tưởng tới khổ thơ:
Đất nước bốn nghìn năm
Vất vả và gian lao
Đất nước như vì sao
Cứ đi lên phía trước
Nhà thơ tin tưởng, tự hào về tương lai đất nước, cho dù trước mắt nhiều khó khăn, gian lao. Và đất nước được hình dung bởi hình ảnh so sánh đẹp và ý nghĩa.
2. Biện pháp tu từ được sử dụng trong đoạn thơ trên:
+ Biện pháp nhân hóa, so sánh đất nước với “vì sao” – nguồn sáng vĩnh hằng, lấp lánh vượt qua mọi không gian và thời gian.
→ Tác giả muốn bộc lộ niềm tự hào về một đất nước Việt Nam hùng cường, giàu đẹp. Đất nước mãi trường tồn và vĩnh cửu cùng với vũ trụ, đó là nguyện ước và niềm hy vọng đẹp đẽ của tác giả về mùa xuân của đất nước.
3. * Hình thức:
- Đoạn văn quy nạp
- Độ dài: 12 câu
- Kiến thức ngữ pháp: câu bị động, thành phần phụ chú, khởi ngữ.
* Nội dung:
Hình ảnh đất nước được thể hiện ngắn gọn qua khổ thơ:
“Đất nước bốn ngàn năm
....
Cứ đi lên phía trước”
Chặng đường phát triển của đất nước gắn chặt với việc đấu tranh chống lại thế lực ngoại xâm vì vậy tác giả sử dụng từ “vất vả” để nói tới quá trình sống, chiến đấu và làm việc.
- Tác giả sử dụng hình ảnh so sánh gợi liên tưởng đẹp đẽ về hình hài của đất nước. So sánh đất nước với vì sao là sự trân trọng, ngợi ca sức sống, sự trường tồn bền bỉ của đất nước.
- Nhà thơ tin tưởng vào sự trường tồn và phát triển của đất nước cho dù quá khứ, hiện tại đất nước luôn gặp khó khăn.
4. * Hình thức: Bài văn có độ dài khoảng 1 trang giấy thi.
* Nội dung:
- "Mùa xuân nho nhỏ" là bài thơ đặc sắc nói về sức cống hiến, khát vọng đóng góp và trở thành người có ích của tác giả Thanh Hải.
- Dù nằm trên giường bệnh nhưng ông luôn lạc quan, khát khao sống và cống hiến cho cuộc đời và đất nước.
- Phải là người yêu quê hương đất nước tha thiết lắm ông mới có thể viết được những dòng thơ hay và đẹp để miêu tả, tái hiện chân thực hình ảnh mùa xuân của tự nhiên và mùa xuân của đất nước.
- Thế hệ trẻ ngày nay, cần ý thức được tầm quan trọng cũng như trách nhiệm của mình đối với vận mệnh của dân tộc và đất nước.
- Trong thời đại mới, thời đại của hội nhập toàn cầu, của giao lưu và phát triển kinh tế, mọi người đặc biệt là thế hệ trẻ cần ý thức được vai trò của mình trong việc thay đổi diện mạo, nâng tầm đất nước.
- Muốn thực hiện được điều đó, trước tiên cần trang bị cho mình sự vững chãi về kiến thức, kĩ năng đáp ứng những yêu cầu cơ bản của xã hội trong công cuộc hiện đại hóa nước nhà.
- Thế hệ trẻ cần ý thức được nhiệm vụ bảo vệ và xây dựng đất nước luôn đi liền với nhau, điều này đòi hỏi lớp người trẻ phải có tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc, và ước mơ hoài bão cống hiến.
- Tất cả sự hưng thịnh, tồn vong của đất nước vì thế thế hệ trẻ phải nỗ lực, cố gắng hết mình ngay từ hiện tại.
---------------------- Chúc các con ôn tập tốt -----------------------
Nguyễn Thu Hòa
